Η τετραφάρμακος του Επίκουρου.

Ο δυτικός άνθρωπος, στη σημερινή εποχή απολαμβάνει μια άνευ προηγουμένου υλική ευμάρεια. Αγαθά και υπηρεσίες που πριν καιρό δεν ήταν προσβάσιμα ούτε στους βασιλιάδες, σήμερα βρίσκονται στη διάθεση του καθενός μας. Παρόλαυτα, εγώ τουλάχιστον, γύρω μου ευτυχισμένους και γαλήνιους ανθρώπους δεν βλέπω. Αν μη τι άλλο, αυτό θα έπρεπε να μας προβληματίσει. Διότι, αν το ήδη υψηλό βιοτικό επίπεδο δεν μας κάνει ευτυχέστερους, δεν βλέπω τον λόγο να μοχθούμε να το προσαυξήσουμε περισσότερο. Μάλλον μια τρύπα στο νερό θα καταφέρουμε, αφού η αιτία του προβλήματος φαίνεται να βρίσκεται στο πώς αντιλαμβανόμαστε τον κοσμο γύρω μας και στον κόσμο per se. Το πρόβλημα είναι πρωτίστως ένα πρόβλημα αντίληψης.

Ένα αντίδοτο πιθανόν να βρίσκεται στην Επικούρεια φιλοσοφία. Ένα βασικό γνώρισμα της φιλοσοφίας του Επίκουρου είναι ο πρακτικός προσανατολισμός της. Η διδασκαλία του Επίκουρου έχει ως σκοπό να διερευνήσει τα αίτια της ανθρώπινης δυστυχίας και να προτείνει φιλοσοφικά φάρμακα που θα μπορούσαν να την απαλύνουν, έτσι ώστε να επιτευχθεί το ευ ζην. Ο ατομοκεντρικός ωφελιμισμός της επικούρειας φιλοσοφίας έγινε αντικείμενο παρερμηνειών με αποτέλεσμα να ταυτιστεί με τον ηδονισμό, ερμηνεία απόλυτα εσφαλμένη αφού απ'οσα γνωρίζουμε ο αρχαίος φιλόσοφος ζούσε μια ιδιαίτερα λιτή ζωή, αποφεύγοντας τις έντονες ηδονές και συγκινήσεις, τις οποίες θεωρούσε και αιτία δυστυχίας (άρα αντίθετες και με την ουσία της κοσμοθεωρίας του). Η πρακτική προσέγγιση του Επίκουρου απέναντι στη ζωή κάνει τη φιλοσοφία του ιδιαίτερα ελκυστική και επίκαιρη, συνοψίζεται δε πολύ όμορφα και περιεκτικά στην λεγόμενη Τετραφάρμακο, που αποτελείται από τέσσερις απλές φιλοσοφικές παραινέσεις που σύμφωνα με το μεγάλο φιλόσοφο μπορούν να μας χαρίσουν μια ήρεμη και ευτυχισμένη ζωή.

"Άφοβον ο θεός, ανύποπτον ο θάνατος και το αγαθόν μεν εύκτητον, το δε δεινόν ευκαρτέρητον"

Άφοβον ο θεός.
Η εις άτοπον απαγωγή του Επίκουρου ειναι καταλυτική: αν ο θεός είναι πανάγαθος και παντοδύναμος τότε το κακό δεν θα έπρεπε να υπάρχει. Όμως υπάρχει, άρα ο θεός είτε δεν είναι πανάγαθος, είτε δεν είναι παντοδύναμος. Ο Επίκουρος εν τέλει λύνει σαν Γόρδιο δεσμό το γνωστό αυτό φιλοσοφικό παράδοξο, καταλήγοντας ότι ο Θεός (του οποίου την ύπαρξη δεν αρνείται) απλά δεν επεμβαίνει στα ανθρώπινα. Συνεπώς δεν υπάρχει λόγος να τον φοβόμαστε (ούτε εκείνον, ούτε τους αυτόκλητους κήρυκες τους) και να γεμίζουμε την ψυχή μας με άγχος για την κρίση ή την τιμωρία του.


Ανύποπτον ο θάνατος.
Ο θάνατος δεν θα πρέπει να μας απασχολεί. Διότι απλά δεν σημαίνει τίποτε για εμάς. Όπως γράφει ο Επίκουρος στις ΚΥΡΙΑΙ ΔΟΞΑΙ: «Ο θάνατος ουδέν προς ημάς, το γαρ διαλυθείν αναίσθητει, το δ’αναίσθητουν ουδέν προς ημάς». Ένα τίποτα για μας ο θάνατος, γιατί ότι αποσυντίθεται παύει να αισθάνεται. Μια εξίσου γενναία θεώρηση του θανάτου (με αρκετές ομοιότητες) συναντάμε στην Απολογία του Σωκράτους:

«Γιατί ο θάνατος είτε είναι ύπνος ανονείρευτος, όποτε θα ήταν κέρδος θαυμαστό, είτε αποδημία της ψυχής σε έναν άλλο κόσμο. Και τι δεν θα έδινε ένας άνθρωπος αν μπορούσε να βρεθή μαζί με τον Ορφέα και τον Ησίοδο και τον Όμηρο. Γιατί, αν είναι έτσι, θα ήθελα να πέθαινα χίλιες φορές», ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ.

Η παρομοίωση του θανάτου με ανονείρευτο ύπνο, είναι κατά την γνώμη μου ένα από τα πιο συγκλονιστικά και ομόρφα σημεία της Ελληνικής γραμματείας.


Το αγαθόν μεν εύκτητον.
Η φύση έχει προνοήσει έτσι ώστε ότι πραγματικά χρειαζόμαστε είναι εύκολο να αποκτήσουμε. Όπως για παράδειγμα, το νερό, το πιο πολύτιμο συστατικό της ζωής που παρέχεται σε πλήρη αφθονία. Αντίθετα, το χαβιάρι μπελούγκα είναι σαφώς πιο δυσεύρετο, αλλά μπορούμε και δίχως αυτό. Ένα πιάτο φαγητό, μια στέγη και μια ζεστή αγκαλιά, να τι χρειάζεται ένας άνθρωπος, έγραψε ένας ποιητής σε συμφωνία με το επικούρειο πνεύμα. Τα υπόλοιπα είναι απλά επιταγές της ματαιοδοξίας μας. Κάτι ανάλογο είχε γράψει και ο Γκάντι: "Οι πόροι του πλανήτη φτάνουν για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες όλων μας, δεν είναι αρκετοί όμως για την απληστία μας".

Το δε δεινόν ευκαρτέρητον.
Με τη φράση αυτή γίνεται μνεία της ανθρώπινης προσαρμοστικότητας. Ο άνθρωπος κατέχει την έμφυτη ικανότητα να προσαρμόζεται στο περιβάλλον και τις καταστάσεις. Και τα μεγαλύτερα δεινά αν αντιμετωπιστούν με εγκαρτέρηση και υπομονή, θα αφομοιωθούν έως να γίνουν απαρατήρητα. Και όντως η ζωή που διάγουμε, μπορεί να φαντάζει απαίσια σε ένα ζάπλουτο, όχι όμως σε εμάς και αντίστροφα αν ο ζάπλουτος πτώχευε, θα χρειαζόταν απλά ένα διάστημα έως να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα. Ύστερα, θα ζούσε σαν να μην είχε συμβει τίποτε.