Κρυμμένες ανισότητες

Η ανισότητα δημιουργεί αίτημα για αναδιανομή, που με τη σειρά του μετουσιώνεται σε κοινωνική αναταραχή, επανάσταση και εν τέλει αναδιανομή. Οι κλασσικοί οικονομολόγοι του 18ου αιώνα είχαν διαγνώσει την σημαντικότητα της ανισότηας, για αυτό εστιάζονταν μονίμως σε ζητήματα διανομής (σε αντίθεση με την εμμονή των μεταγενέστερων με την οικονομική αποτελεσματικότητα). Που οφείλεται η ανισότητα; Κατά κύριο λόγο στην ανθρώπινη διαφορετικότητα. Κάποιοι γεννιούνται πιο ικανοί (ας ορίσουμε για χάρη της συζήτησης κάθε αρετή ως ικανότητα, για παράδειγμα η εργατικότητα ή η τόλμη είναι ικανότητες). Επειδή, η ανισότητα όταν είναι ιδιαίτερα έντονη παύει να είναι ανεκτή, οι κοινωνίες σχεδιάζουν θεσμούς με σκοπό την καταπολέμηση της. Είναι όμως εντυπωσιακό ότι σπάνια τα καταφέρνουν. Θεσμοί που σχεδιάστηκαν με σκοπό να προάγουν την ισότητα συνήθως κρύβουν ανισότητες που αρκετές φορές είναι ακόμα πιο σκληρές από αυτές τις οποίες υποτίθεται ότι καταπολεμούν. Οι κρυμμένες ανισότητες κάνουν την μάχη εναντίων των ανισοτήτων ακόμα πιο δύσκολη, ακριβώς γιατί είναι δύσκολο να ανιχνευτούν.


Αυτές τις σκέψεις έκανα, με αφορμή ένα βιογραφικό βιβλίο για τον Γκρέγκορι Πέρελμαν, τον άνθρωπο που απέδειξε την εικασία του Πουανκαρέ, ένα από τα δυσκολότερα μαθηματικά προβλήματα όλων των εποχών. Ο Πέρελμαν γεννήθηκε στην Σοβιετική Ένωση και φοίτησε στα Σοβιετικά σχολεία και πανεπιστήμια. Ένα από τα εμπόδια που συνάντησε για να εισαχθεί στο περίφημο ινστιτούτο του Στέκλοφ της Σοβιετικής Ακαδημίας των Επιστημών ήταν η Εβραϊκή καταγωγή του. Ύστερα από διαβουλεύσεις και αρκετό παρασκήνιο το θέμα λύθηκε, αλλά φανταστείτε μιλάμε για ένα από τα μεγαλύτερα μαθηματικά ταλέντα όλων των εποχών, οι υπόλοιποι ήταν απλά καταδικασμένοι. Φυσικά, τέτοιες ανισότητες ήταν διάχυτες στο σοβιετικό σύστημα. Οι κομματικοί γραφειοκράτες φρόντιζαν να εξασφαλίζουν κάθε είδους προνομιακή μεταχείριση στους εαυτούς τους και τους οικείους τους, καθώς και να περιθωριοποιούν όποιον δεν χώνευαν εξαιτίας της καταγωγής τους, της ιδεολογίας τους ή απλά για προσωπικούς λόγους. Ότι είναι λοιπόν το χρήμα στις καπιταλιστικές οικονομίες, ήταν ο νεποτισμός στα κράτη του υπαρκτού σοσιαλισμού.

Ανάλογα παραδείγματα μπορεί να ανιχνεύσει κανείς πολλά. Ας πάρουμε την τριτοβάθμια εκπαίδευση στην Ελλάδα. Είναι δημόσια και δωρεάν, παρόλαυτα μελέτες έχουν δείξει ότι ένα μεγάλο μέρος των φοιτητών (ειδικά στις σχολές υψηλού κύρους) προέρχεται από την μεσαία και την πλουσιότερη τάξη. Η εξήγηση είναι διττή. Αφενός, οι φτωχότεροι αφήνουν τον σχολείο πιο νωρίς (ή επιλέγουν να μην σπουδάσουν διότι προέχει η άμεση εισαγωγή τους στην αγορά εργασίας), αφετέρου τα παιδιά των πιο ευκατάστατων οικογενειών έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα επιτυχίας στις πανελλήνιες εξετάσεις (μπορούν να πληρώνουν φροντιστήρια, να διαβάζουν σε ένα πιο άνετο περιβάλλον, οι γονείς τους δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στη μόρφωση). Ανάλογα και στην δημόσια υγεία, όπου οι πλουσιότεροι μπορούν να εξασφαλίσουν καλύτερη περίθαλψη είτε επειδή έχουν καλύτερη ασφαλιστική κάλυψη (βλέπε, ευγενή ταμεία), είτε επειδή μπορούν να την εξαγοράσουν (φακελάκι). Στην υγεία δε, ελλοχεύει και ένας άλλος πολύ σημαντικός κίνδυνος. Να αρχίσουν οι πλουσιότεροι να υποκαθιστούν την δημόσια υγεία με ιδιωτική. Κάτι τέτοιο θα οδηγούσε στην απροθυμία χρηματοδότησης του δημόσιου συστήματος (μην ξεχνάτε ότι οι πλουσιότεροι πληρώνουν και περισσότερους φόρους). Η δημόσια υγεία θα μαράζωνε και θα κατέληγε σε ένα πολύ χαμηλής ποιότητας δημόσιο αγαθό, ενώ οι πλούσιοι θα αγόραζαν αποκλειστικά την περίθαλψη τους από τον ιδιωτικό τομέα. Ένα τελευταίο παράδειγμα είναι η στρατιωτική θητεία. Όλοι οι Έλληνες είναι υποχρεωμένοι να υπηρετήσουν στον Ελληνικό στρατό και να αντιμετωπιστούν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο (εκτός από ειδικές περιπτώσεις που ορίζει ο νόμος επακριβώς την διαφορετική αντιμετώπιση, πχ. Ορφανοί, προστάτες κτλ.). Παρόλαυτα όμως όποιος θεωρεί ότι είναι δυνατόν ο Κασσιδόκωστας ή ο Ρουβάς να αντιμετωπιστούν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο όπως ένα απλός φαντάρος είναι το λιγότερο αιθεροβάμων. Κάτι τέτοιο απλά δεν είναι ρεαλιστικό.

Αυτό που φαίνεται είναι ότι οι ανισότητες διαπερνούν τους θεσμούς. Και πώς να μην τους διαπερνούν όταν η ανισότητα πηγάζει κατά κύριο λόγο από την ανθρώπινη διαφορετικότητα. Κάποιοι γεννιούνται πιο ικανοί (ας ορίσουμε για χάρη της συζήτησης κάθε αρετή ως ικανότητα, για παράδειγμα η εργατικότητα ή η τόλμη είναι ικανότητες).Οι ικανότεροι (ή αυτοί που είχαν την τύχη να έχουν πολύ ικανούς προγόνους που τους άφησαν παρακαταθήκη την ισχύ τους) είναι σίγουρο ότι θα βρουν τρόπους να ξεγελάσουν το σύστημα και να καρπωθούν τα μεγαλύτερα οφέλη. Για αυτό λοιπόν ο Αμπράμοβιτς πρώην γραφειοκράτης και κομματικό στέλεχος επί κομμουνισμού μεταμορφώθηκε σε οικονομικό μεγιστάνα ύστερα από την έλευση του καπιταλισμού. Είναι νομίζω ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα.

Τι σημαίνουν όμως όλα αυτά πρακτικά; Χάσαμε την μάχη ενάντια στις ανισότητες οριστικά; Αρχικά θα έλεγα ότι η επίτευξη της απόλυτης ισότητας είναι ουτοπική. Σε δεύτερο επίπεδο όμως, έχοντα ως στόχο απλά τον περιορισμό των ανισοτήτων στα όρια του εφικτού, αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να αποδεχτούμε ότι οι άνθρωποι δεν είναι ίσοι και ούτε πρόκειται να γίνουν πότε και να σχεδιάζουμε τους θεσμός έχοντας ως θεμέλιο αυτή την υπόθεση. Για αυτό, αντί να προσποιείσαι ότι όλοι οι φαντάροι είναι ίσοι, είναι καλύτερα να απαλλάξεις τον κάθε Ρουβά και Μαρτάκη από τις υποχρεώσεις του (αν δεν τον απαλλάξεις θα το κάνει μόνος του), αφού όμως πρώτα πληρώσει ένα κατάλληλο ποσό το οποίο μπορείς να αναδιανείμεις στους υπόλοιπους φαντάρους ή να το χρησιμοποιήσεις για να προσλάβεις περισσότερους επαγγελματίες οπλίτες (περιορίζοντας τις υφιστάμενες ανισότητες). Ή στην δημόσια εκπαίδευση μπορεί να εισαχθεί ένας φόρο αποφοίτων ο οποίος θα λειτουργεί σαν μια εκ των υστέρων πληρωμή διδάκτρων (αφού πρώτα ο απόφοιτος εισαχθεί επιτυχώς στην αγορά εργασίας).